Bilim ve Teknoloji Arayı mı Açıyor?

Temel Bilim mi, Üretim Odaklı Kültür mü Daha Etkili?

Teknoloji bugün neredeyse baş döndürücü bir hızla ilerliyor: Küçük cihazlarla büyük veriler işleniyor, yapay zekâ modelleri “ayılar” kadar büyük verisetleriyle eğitiliyor, biyoteknoloji ve genetik mühendisliği günlük yaşamla buluşuyor. Ancak bu ilerlemenin altında yatan şey nedir? Teknoloji gerçekten “bugünün bilimi” üzerine mi oturuyor yoksa çok daha geride, yüzyılların bir araya getirdiği bilimsel birikim üzerine mi? Ayrıca bir başka kritik soru var: Eğitim ve endüstrinin üretim odaklı yeni kavrayışı, bilimi yavaşlatıyor mu yoksa farklı bir rotaya mı yönlendiriyor?

Bu makale, bu üçlü soruyu: (1) teknolojinin temeli hangi bilimsel döneme dayanıyor, (2) son otuz yılın biliminin teknoloji üzerindeki rolü ve (3) eğitim–endüstri kültürünün bilim üzerindeki etkisi düzeyinde sorguluyor.

1. Geçmişin Bilimi, Bugünün Teknolojisinin Temeli

Modern teknolojinin köklerini incelediğimizde şaşırtıcı bir gerçek ortaya çıkar: Birçok “yenilik” olarak nitelendirilen teknoloji, aslında 19. ve 20. yüzyılın bilimsel birikimi sayesinde ortaya çıkabilmiştir.

Örneğin yarı iletken teknolojisi, 1874’te Karl Ferdinand Braun’ın metal-yarıiletken birleşimlerinde yönlü iletimi gözlemlemesine kadar uzanır. Bu çalışma, yarı iletkenlerin temel işlevine dair ilk işareti verdi.  Ardından 1947’de John Bardeen, Walter Brattain ve William Shockley Bell Labs’de ilk nokta-kontak transistörü geliştirdiler; bu buluş modern elektronik devrimini başlattı.    Yarı iletken fiziği üzerine yapılan bu temeller olmasaydı, günümüz bilgisayar çipleri, akıllı telefonlar ve veri merkezleri olmayacaktı.

Benzer şekilde biyoteknoloji alanında da durum benzerdir. Uzun yıllar süren genetik araştırmaları, yapılar ve işlevler üzerine temel bilimsel çalışmalar günümüz gen düzenleme teknolojilerinin altyapısını oluşturdu. Örneğin CRISPR‑Cas9 teknolojisi, 2010’lardan itibaren popüler hale gelmiş olsa da, bu alandaki temel bilimsel araştırmalar birkaç on yıl öncesine dayanmaktadır. 

Bu bağlamda açıkça görülüyor ki bugün şahit olduğumuz “yüksek hızda teknoloji” aslında dünü inşa eden bilimsel temeller üzerine yükselmektedir. Dolayısıyla şöyle bir tespit yapmak yerindedir:

Bugünün teknolojisi, dünkü bilimden doğmuştur.

2. Son Otuz Yılın Bilimi: Temel mi, Hız mı?

Bugünün teknolojisi temeli geçmişin bilimsel birikimiyse, peki son otuz yılın bilimi ne rol oynamıştır? Bu dönemi “temel bilimle teknoloji arasındaki köprü inşası” olarak tanımlamak yararlı olabilir. Yani temelin kendisini oluşturmamış olabilir ancak teknolojinin ölçek kazanmasına, hızlanmasına ve yaygınlaşmasına büyük katkıda bulunmuştur.

Örneğin gen düzenleme teknolojisi CRISPR üzerine yapılan modern araştırmalar, biyoteknoloji uygulamalarında devasa bir sıçrama yaratmıştır.  Nanoteknoloji ve yeni malzeme bilimi, mikroçiplerin daha hızlı ve verimli üretilmesini sağlamıştır. Yarı iletken teorisi hâlâ 1950’ler ve 1960’larda şekillenmiş olsa da, son 30 yıldaki gelişmeler sayesinde bu teoriler pratik uygulamalara dönüşmüştür. 

Bu perspektiften bakıldığında şu ayrım yapılabilir:

• Önceki bilimsel dönemler temeli oluşturdu;
• Son otuz yıl ise hızı, ölçeği ve uygulamayı belirledi.

Dolayısıyla teknoloji açısından bakıldığında, son otuz yılın bilimsel katkısı temelden ziyade ivme kazandırıcıdır.

3. Eğitim ve Endüstri Kültürünün Bilim Üzerindeki Etkisi

Bilimsel üretim, geleneksel olarak uzun süreli yatırımlar, belirsizlikle çalışma ve risk alma kapasitesi gerektirir. Oysa son yıllarda eğitim sistemleri ile sanayi-ticaret odaklı kültürün araştırma ve geliştirme (AR-GE) süreçlerine etkisi giderek arttı. Bu etkiyi birkaç başlıkta ele alabiliriz:

Eğitim yaklaşımı: Proje temelli öğrenme, “hızlı sonuç” hedefli hackathon kültürü, öğrenciyi üretmeye yönlendiren kısa süreli kazanımlar. Bu durum, bilimsel araştırmanın yöntem-örgüsel sabır gerektiren doğasıyla çatışabiliyor.

Endüstri yaklaşımı: Şirketler daha çok “ürün çıkarma”, “hacim üretme”, “pazar hızına uyum sağlama” odaklı çalışıyor. Bu bağlamda, bilimsel risk alınmadan, doğrudan uygulamaya geçilmesi tercih ediliyor.

Bu iki etki bir araya geldiğinde şunu görürüz:

Bilimsel derinlik yerine üretim odaklılık, “neden?” sorusu yerine “nasıl hemen?” sorusu yaygınlaşıyor. Bu durum bilimin ritmini yavaşlatmaktan ziyade daraltıyor. Yani bilim aynı hızda ilerliyor olabilir; ancak etki alanı, sorgulama derinliği ve yeni temel araştırma kapasitesi bakımından dar bir koridora giriyor.

Bu süreç bir yavaşlamadan ziyade yönelmiş bir kaymadır: Bilim için sabır, süreklilik ve risk alma şarttır; bugün eğitim-endüstri kültürü ise hızlı prototipleme ve ticari başarıya odaklanıyor.

4. Bilim-Teknoloji İlişkisinde Kopuş Mu, Tempo Farkı Mı?

Teknoloji hızla koşarken, bilim daha tutarlı bir adımla ilerliyor. Bu ikisi arasında kopukluk aramak yerine şöyle demek daha doğru olabilir:

Bilim yürürken teknoloji koşuyor.

Bu durumda asıl dikkat edilmesi gereken şey, teknolojinin hızına bilimsel temelin yetişip yetişemeyeceğidir.

Eğer hız, bilimsel temelin sınırlarını zorlamadan artarsa sürdürülebilir bir ilerleme sağlanabilir. Ama hız, temeli aşarsa o zaman “yüksek hızda düşük derinlik” riski ortaya çıkar.

Özetle: Bilim ve teknoloji arasındaki mesafe, bir kopuş değil; bir ritim farkıdır.

5. Çözüm: Bilim-Teknoloji Köprüsünü Yeniden İnşa Etmek

Dedekt.com açısından bakarsak, bu tablo bize şu çağrıda bulunuyor:

• Eğitim sistemleri daha çok temel bilim-okuryazarlığı ve eleştirel düşünme üzerine odaklanmalı;
• Endüstri, yalnızca ürün çıkarmayı değil, temelli araştırmayı da stratejik yatırım olarak görmeli;
• Bilim, hızlanma karşısında hızını değil, yolunu ve yönünü korumalı;
• Teknoloji ise yalnızca “yeni cihaz” üretmekle yetinmeyip, insana, topluma ve bilgiye katkı veren hale gelmeli.

Bu dört unsuru birlikte görmeden, gerçek bir bilim-teknoloji buluşması sağlanamaz.

Sonuç: Temel Bilim, Hızlandırıcı Bilim ve Üretim Kültürü

Bugünün teknolojisinin temeli geçen yüzyılların bilimidir.

Son otuz yılın bilimi ise bu teknolojiye yön ve hız verdi.

Ancak günümüzde eğitim ve endüstri kültürünün üretim odaklı yeni kavrayışı, bilimin derinlemesine genişlemesi yerine dar koridorlara sıkışmasına yol açabilir.

Teknoloji hızla ilerliyor olabilir; ancak bundan daha önemlisi, ilerlediği zeminin sağlamlığıdır.

Bilim toprağı kurumadan dal büyümez. Teknoloji ne kadar hızlanırsa hızlansın, bilimsel temelin ritmine yeniden saygı göstermek kaçınılmazdır.

Kaynakça

• L. Łukasiak & A. Jakubowski, History of Semiconductors, 2020. 
• “History of semiconductors”, Hitachi High-Tech. 
• I. Gostimskaya et al., CRISPR–Cas9: A History of Its Discovery and Ethical Challenges, 2022. 
• T. Li et al., CRISPR/Cas9 therapeutics: progress and prospects, 2023. 
• S. Stanford Report, What is CRISPR?, June 2024.